انتخاب موضوع تحقيق اولين مرحله در تدوين و اجراي يك طرح پژوهشي است. ركن اصلي هر تحقيق را اين مرحله تشكيل مي‌دهد، زيرا محقق بر پاية آن كلية فعاليت‌هاي تحقيقاتي خود را شكل مي‌دهد. عنوان هر تحقيق برگرفته از دركي است كه محقق از مسأله يا مشكل داشته است كه نهايتاً بايستي آن را به صورت يك عبارت تدوين نمايد كه به آن عنوان يا موضوع تحقيق گفته مي‌شود.^[1]

برای آن که فهم دقیقی از عنوان پژوهش داشته باشیم؛ ضروری است که تفاوت عنوان با موضوع و مسأله بیان شود. موضوع، یک عنوان کلی است که درباره آن تحقیق می‌شود. مانند توحید، عصمت، امامت، نبوت، معاد، مهدویت و غیره که هر یک از موارد موضوع هستند.

پژوهشگر با مطالعه در این موضوعات، ممکن است که به یک مشکل مواجه شود. به عنوان مثال پژوهشگر در مورد موضوع امامت مطالعه می‌کند و در ضمن مطالعه‌اش با مشکلی به نام «واقفیه» مواجه می‌شود. حال برای حل مشکل، آن را باید به مسائلی تجزیه کرد. به فرض یکی از مسائل این مشکل بعد از تجزیه این مسأله است: «امامت امام رضا «علیه السلام» در پرتو نص نبوی». مرحله بعد آن است که از مسأله یک عنوان مناسب استخراج کرد. اگر بخواهیم مراحل انتخاب موضوع را به ترتیب نشان دهیم؛ می‌توان به صورت زیر نشان داد.

موضوع

مطالعه

مواجهه با مشکل

تجزیه مشکل به مسائل

عنوان پژوهشی

با توجه به مطالب فوق می‌توان گفت، عنوان باید به گونه‌‌ای انتخاب شود که به مسأله تحقیق اشاره کند و این تشابه نسبی میان عنوان و مسأله باید همواره حفظ شود.

ویژگی عنوان پژوهش

اولین بخش از پایان‌نامه، رساله و مقاله که توسط خواننده دیده می‌شود عنوان است. قضاوت نخستین خواننده درباره محتوی تحقیق از عنوان حاصل می‌شود. در واقع، عنوان، به نوعی هویت و هدف تحقیق را به نمایش می‌گذارد و باید روشن، گویا، جامع، مانع و تا حد ممكن مختصر باشد. بنابراین ویژگی‌های یک عنوان مناسب به شرح زیر می‌باشد:

1. وضوح: عنوان باید ساده، قابل فهم، واضح و قابل پردازش باشد.[2]
2. اختصار: پژوهشگر باید در انتخاب عنوان پژوهش به این نکته توجه کند که این تحقیق چه چیزی را قرار است؛ نشان دهد و چه چیزی را نشان نمی‌دهد. استفاده از کلماتی که هیچ کمکی به فهم عنوان و موضوع پایان نامه ندارد؛ مناسب نیست، بنابراین با دانستن اینکه چه کلماتی هیچ نقشی در دقت، صحت یا جذابیت عنوان پایان نامه ندارند و با حذف کردن آن‌ها می‌توانید عنوانی مختصرتر در عین حال صحیح ‌تر ارائه دهید.

عنوان باید شامل واژگان اصلی و کلیدی مورد استفاده در تحقیق (پایان‌نامه، رساله و یا مقاله) بوده و ایده، هدف اصلی، زمینه یا محدودیت مساله‌ی و ماهیت مطالعه را به طور خلاصه تعریف و توصیف کند.

3. مانعیت: بايد داراي محدودة تعيين شده باشد؛ يعني درصورتي كه زمان و مكان در نتايج پژوهش تاثيرگذار باشند، بهتر است كه قلمرو مكاني يا زماني طرح در عنوان آورده شود.
4. جامعیت: عنوان تحقیق باید جامع باشد و نمایانگر مسأله تحقیق، واژگان اصلی و آینه تمام نمای کل تحقیق باشد.

به مثال زیر توجه کنید و اشکالاتی را که در آن وجود دارد را بیان کنید:

عنوان: بررسي و تحليل آموزش در ايران و جهان

در موضوع فوق چهار مشكل وجود دارد:

• مشخص نيست كدام مقطع آموزشي مورد نظر است. آموزش را مي‌توان در مقاطع پيش دبستاني، دبستان، راهنمايي، دبيرستان و عالي مورد مطالعه قرار داد.
• مشخص نيست كدام زمينه يا بعد از آموزش مد نظر است. آموزش را مي‌توان از ديدگاه‌هاي افت تحصيلي، ترك تحصيل حجم، ابعاد و عوامل آنها، تجهيزات و لوازم كمك آموزشي وكاربرد آن، نسبت آموزندگان در رابطه با مربيان و ويژگي‌هاي اساسي آن‌ها و… مورد مطالعه قرار داد.
• مشخص نيست آموزش در كدام دوره در ايران مورد توجه محقق است. زيرا آموزش در هر برهه از تاريخ ايران زمين به صورت‌هاي مختلفي وجود داشته است.
• مشخص نيست، منظور از جهان، كدام كشور يا كشورها است.

بنابراين هر تحقيقي نيازمند آن است كه موضوع دقيق، مشخص و تا حد امكان محدود داشته باشد .

نکاتی در مورد عنوان تحقیق:

1. بديع و داراي جهاتي از ابتكار و خلَاقيت باشد.
2. قابل بررسي علمي باشد.
3. از بديهيات دور بماند، تحقيقي كه در آن سؤال‌ها و يا سؤال اساسي امر يا اموري بديهي باشد، مقبول نيست.

فرمول ساخت عنوان پژوهش

عنوان= نوع تحقیق (بررسی/مطالعه/شناسایی/تاثیر/طراحی/تدوین/…) + قلمرو اصلی موضوع (متغیرها) + عامل محدود کننده ( با تکیه بر/ با استناد/….فلان کتاب، بر نظر فلان)

توضیح عناصر موجود در فرمول:

1. نوع تحقیق: در این قسمت برای ساختن عنوان پژوهشی باید بر اساس کاری که می‌خواهد انجام دهد، یکی یا دو تا از کلمه‌ها را انتخاب کرد.
2. قلمرو تحقیق:

در این بخش، متغیرهای تحقیق بیان می‌شود. متغير عبارت است از صفت يا مشخصه قابل اندازه‌گيري يك فرد يا پديده كه مي‌تواند مقادير مختلف داشته باشد و از فردي به فرد ديگر تغيير كند. به بيان ديگر متغير به خصوصياتي از افراد مورد مطالعه كه اندازه‌گيري مي‌شوند يا مورد پرس و جو قرار مي‌گيرند اطلاق مي‌شود. متغيرها عمدتاً بر اساس اهداف ويژه تعيين مي‌شوند و براي ثبت هر يك از آن‌ها بايد دليل و هدفي وجود داشته باشد و تعريف، مقياس، نقش و نحوه اندازه‌گيري آن‌ها ذكر شود.

انواع متغير: متغيرها از لحاظ نقشي كه در يك مطالعه ايفا مي‌كنند به دسته‌هاي مختلفي تقسيم‌بندي مي‌شوند:

1. متغير وابسته: متغيري است كه متغير مستقل بر روي آن اثر مي‌كند. در واقع متغير وابسته همان معلول است.
2. متغير مستقل: متغيري است كه محقق تاثير آن را بر ساير متغيرها مورد سنجش قرار مي‎دهد متغيري كه به عنوان علت احتمالي، تحت بررسي است . مثال: ممكن است بخواهيم بدانيم آيا مصرف سيگار ايجاد سرطان ريه مي‌كند يا خير؟ در اين حالت مصرف سيگار متغير مستقل و سرطان ريه متغير وابسته است .

در حالتي كه بخواهيم بدانيم آيا استرس باعث مصرف سيگار مي شود يا خير ؟ سيگار كشيدن متغير وابسته و مقدار استرس متغير مستقل است.

3. متغيرهاي مداخله‌گر: متغير مداخله‌گر عاملي است كه بر متغير وابسته تأثير مي‌گذارد، اما نمي‌توان آن را دستكاري كرد، تأثير آن را مشاهده يا اندازه گرفت؛ بلكه تأثير اين عامل را بايد از طريق تأثير متغيرهاي مستقل و تعديل كننده بر متغير وابسته استنباط كرد.

مثال: بررسی تاثیر صبر بر سلامت روان از دیدگاه علامه طباطبایی با تأکید بر تفسیر المیزان

 

 

منابع:

[1] – فریب، سالک رنجبرزاده، راهنمای نگارش پروپوزال، ص 5

[2] – ناصری، سهیلا، حضرتی، سپیده، روش تحقیق کاربردی برای تمامی رشته‌ها، ص 16