بسم الله الرحمن الرحیم

عصر حضور اهل بیت ع، از دوره حیات پیامبر خدا ص و امامان اهل‌بیت ع تا آغاز غیبت کبرای امام عصر عجل‌الله‌فرجه، دوران پیدایش و تکوین معارف دین اسلام بوده است. تضارب آراء و اندیشه‌ها در آن ایام، موجب ظهور و بروز جریان‌های فکری متعددی در میان مسلمانان گردید.برخی از آن جریان‌ها، طی دهه‌ها و قرون اولیه از میان رفتند و برخی دیگر، با تطوراتی محدود و یا گسترده، تاکنون ادامه حیات دادند.

در طول تاریخ، برداشت متفاوت مسلمانان از متون دینی، بروز مسائل کلامی، سیاسی، اجتماعی جدید، روابط و تعامل فرهنگی با غیر مسلمانان از عوامل مؤثر بر ایجاد نگرش‌های مختلف مذهبی و بروز جریان‌های فکری، سیاسی، اجتماعی و … بوده است؛ در گذر زمان، جریان‌هایی که بنیان، قوام، انسجام، توان پاسخ‌گویی و سازگاری بیشتری با شرایط و اقتضائات فرا رو را داشته، واجد توانایی لازم برای نظام‌بخشی داشته‌ها و باورهای خود بودند، در قالب فرق و مذاهب اسلامی تکامل و استمرار یافتند. الباقی نیز به ورطه فراموشی غلطیدند.

در آن دوران، جامعه شیعی نیز از این قاعده مستثنی نبود. هرچند معارف و مقوله‌های فکری توسط اهل‌بیت ع بیان می‌شد ولی تفاوت درک معرفتی اصحاب، شرایط زمانی و مکانی و هم چنین پذیرش مبانی مختلف کلامی توسط اصحاب، موجب برداشت‌های مختلفی از معارف اهل‌بیت ع و بروز و ظهور جریان‌های فکری درون شیعی گردید. از طرفی دیگر، مواجهه فکری برخی از اصحاب با سایر فرق و مذاهب، زمینه مخالفت آنان با شیعیان و حتی اهل‌بیت ع را فراهم آورد؛ به گونه‌ای که عده‌ای از آنان در قالب «غلات» از دایره دین بیرون افتادند و مورد طعن، طرد و لعن امامان ع قرار گرفتند.

غایت این تحقیق بررسی و گزارش جریان‌های فکری اصحاب اهل‌بیت ع، ریشه‌یابی عوامل جریان‌ساز و نتایج شکل‌گیری جریانات درون شیعی است. به عنوان مثال هر چند در آن دوران، مباحث فلسفی، کلامی و عرفانی به معنای مصطلح امروزین، در جامعه اسلامی وجود نداشت، اما چهار نوع گرایش «عقلی، عقلی ـ نقلی، نقلی (نص‌گرا) و باطن‌گرا را می‌توان در میان اصحاب یافت و بر اساس آن جریان‌های فکری درون شیعی را از هم تمیز داد. به دلیل تفاوت منابع شناختی در این چهار گرایش فکری، نتایج حاصله، تفاوت قابل توجهی با دیگری داشته، نتایج متفاوتی را در پی دارد.

کشف دیدگاه مرضیّ اهل‌بیت ع در معارف دینی از میان جریان‌های فکری اصحاب ایشان و تأکید بر پویش ره اعتدال، غایت نهایی این پژوهش است.