درس نهم: پیشینه تحقیق
مفهوم پیشینه پژوهش
بررسى پيشينه تحقيق، مطالعه گذشته آن است و نگاهى است به آنچه ديگران در زمينه اين تحقيق يا موضوعات مشابه انجام دادهاند. در بررسى پيشينه، محقق مىخواهد بداند ديگران در اين باره چه كردهاند، تا كجا پيش رفتهاند و چگونه كار كردهاند، تا او نيز كار خود را در راستا و ادامه تلاشهاى پيشين قرار دهد و در ضمن از روشها و نتايج آن تلاشها در حل مسأله خود استفاده كند. اگر ديگران مسألهاى را كه محقق در صدد حل آن است پيش از او به بهترين شكل ممكن حل كرده باشند، پرداختن به چنين تحقيقى كار بيهودهاى خواهد بود. اما اگر آن مسأله هنوز حل نشده يا روش قابل قبولى نداشتهاست، مىتواند براى حل آن با روش مقبول، دست به كار شود.
تعريف مسأله به بررسى بهتر پيشينه كمك مىكند و بررسى پيشينه نيز متقابلاً به شناخت بهتر مسأله نیز کمک میکند. اين دو تأثير متقابل در يكديگر دارند. در ابتدا محقق بايد با مطالعه اكتشافى، شناخت نسبى از مسأله و مفاهيم مرتبط با آن به دست آورد و سپس با بررسى پيشينه شناخت خود را كاملتر كند. چه بسا با كاملتر شدن شناخت نسبت به مسأله، بتواند منابع جديدى براى پيشينه به دست آورد كه با مطالعه آن منابع نيز مىتواند به شناخت دقيقتر مسأله دست يابد.
از دیدگاه کلی، مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش عبارت است از بررسی تحلیلی آثار صاحب نظران و پژوهشگران در یک موضوع خاص. از این رو، فعالیتی فکری (تحلیلی ـ انتقادی) است که طی آن پژوهشگر، متون و آثار موجود در زمینه پژوهش را شناسایی میکند و بر اساس یک الگوی مشخص و با در نظر داشتن هدف خاص پژوهش خود، آنها را بررسی، تحلیل و نقد میکند تا در راستای پژوهش خود از آنها استفاده کند. مرور نوشتارها، خلاصه پژوهشهای پیشین نیست، بلکه مطالعهای است که ضمن خلاصه کردن پژوهشهای پیشین، آنهارا ارزیابی و ارتباط آنها را با یکدیگر و با پژوهش در دست انجام مشخص میکند. تحقق هدفهای هر پژوهش به میزان زیادی به کیفیت پیشینه پژوهش، یعنی مرور تحلیلی و انتقادی آثار و پژوهشهای موجود بستگی دارد.
انواع پیشینه در تحقیق
پیشینه تحقیق به دو دسته تقسیم میشود:
- پیشینهی پیدایش موضوع یا مسأله
در پیشینه شناسی مسأله باید به قدمت و سن و سال مسأله توجه داشت و باید دانست که خاستگاه آن کجا، تطورات، تحولات و وضعیت کنونی آن چگونه است. اگر مسأله شما در برههای از زمان وجود نداشته است؛ باید با تحلیل نشان دهید که فضای مساعدی برای طرح آن وجود نداشته است. اگر در طول زمان مسأله شما پر رنگ یا کم رنگ شده است؛ باید علت آن را بیان کنید تا روشن شود که روی مسأله خود به درستی شناخت دارید. به عنوان مثال، اگر برای عنوان «کارکردشناسی فطرت در متون اسلامی» بخواهیم پیشینه مسأله بنویسید؛ باید ابتدا روشن کنید که کارکرد یا نقش فطرت در حوزههای مختلف اسلامی از چه زمانی آغاز گردید و نخست بر چه حوزههایی تاکید میشد و این مسأله چرا به وجود آمد و در ادامه تا زمان حاضر با این مسأله چه برخوردی شده است و یا این مسأله قدیمی است یا جدید؟
- پیشینه پژوهشهای مسأله
پیشینه یا سابقه بحث به تحقیقات مدون و نامدونی اطلاق میشود که در مورد مسأله مورد نظر نوشته شده است. در پیشینه باید به سابقهی عام و خاص مسأله توجه داشت تا به این پرسشها پاسخ داده شود که زمینه این بحث چه بوده است؟ منابع و پرسشهای پیشینه چیست؟ روش و نظریهی او چه بوده است؟
در این مرحله باید باید مطالعه عمیق و انتقادی و گزینشگرانهای داشت. فیشبرداری در این مرحله لزومی ندارد و هدف پاسخ به پرسشهای فوق است. بعد از گزینش کتابها و مقالات نوشته شده، باید دید که چقدر از فلان منبع با بحث ما در ارتباط است و با کدام پرسش اصلی و فرعی ارتباط دارد. بعد مطالعه دقیق و انتقادی منابع را آغاز کرد. سیر مطالعات نیز باید از کلی به جزئی باشد. به عنوان مثال به کمک دایره المعارف میتوان اطلاعات پایه و اولیه درباره موضوع، زوایا و ابعاد آن را به دست آورد. از سوی دیگر در سیر مطالعاتی بهتر است، سیر تاریخی در آثار نیز رعایت شود.[1]
ارکان پیشینه
پیشینه پژوهش در منابع مکتوب
برای نوشتن پیشینه، نگارنده باید کتابها، مقالات و نوشتههای پراکنده در وب سایتها و … را که اندک شباهتی با مسأله پژوهش وی دارند با تأمل مورد مطالعه قرار دهد. حل مسأله و هر گونه نوآوری، منوط به مطالعه دقیق آثار مشابه است. از این رو شیوهی درست پیشینهنویسی آن است که محقق بعد از مطالعه و بررسی سوابق مسأله به نوشتن پیشینه اقدام کند. اگر سوابق مسأله متعدد بود، نویسنده میتواند آنها را دستهبندی کند و در هر دستهای به دو منبع مهم اشاره کند.
آوردن نام کتابها یا مقالات بدون هیچگونه اشاره به محتوا و نقص آنها هیچ ارزش علمی ندارد. بلکه بعد از آوردن نام کتاب یا مقاله و نام نویسندهاش باید محتوای کلی آن منبع را بیان نمود و ضمن برجستهسازی کاستیهای آنها بر نوآوری خود تاکید کرد.
مثال: عنوان تحقیق «کارکردهای فطرت در متون اسلامی»
برای نوشتن پیشینه این عنوان پژوهشی باید به کتابهای دسته اول که درباره این موضوع سخن به میان آورده است را بررسی کرد که نویسنده آن تا چه اندازه نقششناسی کرده است. سپس با مراجعه به منابع بعدی، توضیح دهید که نویسندگان آنها در کدام قسمت از کتابشان و با چه روشی و تا چه اندازه توانسته است کارکردها را بر شمرد. آیا توانسته است که حق مطلب را ادا کند؟ تا چه اندازه در کار موفق بوده است. کاستی و جنبههایی که بدان نپرداختهاند؛ چه بوده است.
پیشینه پژوهش در منابع دیجیتال
امروزه رغبت محققان به روشهای دسترسی اطلاعات پژوهشی به سمت شبکههای وب، نرم افزارهای قابل جستجو و غیره رفته است و کمتر محققی پیدا میشود که فقط از روشهای مرسوم دسترسی به اطلاعات استفاده کند. محقق میتواند از طریق وب، اطلاعات مورد نیاز پیشینه تحقیق خود را از هر مکانی به دست آورد.
برای یافتن پیشینه عنوان تحقیق باید واژگان کلیدی مرتبط با مسأله تحقیق را مشخص کرد و در مرحله بعد در جستجوی وب یا نرم افزارهای مختلف به دنبال اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق از جمله نمایهها، چکیدهها، کتابها، مقالات و غیره باشیم.
وجه تمایز و مزیت رقابتی پژوهش جاری
پیشینهی پژوهش وجه تمایز و مزیت رقابتی پژوهش جاری را نسبت به پژوهشهای انجام شده نشان میدهد. محقق با دانستن کارهای انجام شده، مسأله و عنوان پژوهش خویش را طوری در نظر میگیرد که به دوبارهکاری ختم نشود. دستهبندی پیشینه تحقیق و در نظر گرفتن نقص و کاستیهای آنان منجر به انتخاب مسأله یا عنوان پژوهشی میشود. در حقیقت، هدفگذاری نهایی برای مرور ادبیات گذشته باید با هدف انتخاب و پیشنهاد نوآوریهای پژوهش باشد.
در این بخش باید مشخص نمایید که پژوهش شما با دیگر پژوهشهای انجام شده در این زمینه چه تفاوتهای اساسی دارد؟ شما به چه جنبههایی پرداختهاید که دیگران در پژوهش خود بدان نپرداختهاند.
هر چند ممکن است زمینه علمی و روش پژوهش شما در راستای برخی از پژوهشهای قبلی باشد و یا حتی از آنها الهام گرفته باشید، اما باید با تغییر متغیرها، دامنه و محیط پژوهش، ترتیبی اتخاذ کنید که پژوهشی متفاوت و رو به جلو انجام دهید. به عبارت دیگر، دانش را ولو یک گام به جلو ببرید.
تمایزی طرح پژوهش شما با پژوهشهای مشابه باید به میزانی باشد که لزوم بررسی مجدد مسأله را توجیه نماید. از نظر علمی بیشتر اوقات دلیلی برای تکرار یک پژوهش وجود ندارد، بنابراین، با پرداختن به وجوه تمایز و ابعاد تفاوت موجود بین یک طرح پژوهشی با زمینههای مشابه، امکان قضاوت را برای انجام طرح فراهم میسازد.
منابع:
[1] – اسلامپور کریمی، حسن، خودآموز مقدمات پژوهش، ص 128